Bir deney laboratuvarı. Denek olan maymun yan kafese yeni gelen maymuna diyor ki, –Bak şimdi, bilim adamı denen biri içeri girecek. Onu eğitmek için çok uğraştım. Senin yorulmana hiç gerek..
Bir deney laboratuvarı. Denek olan maymun yan kafese yeni gelen maymuna diyor ki, –Bak şimdi, bilim adamı denen biri içeri girecek. Onu eğitmek için çok uğraştım. Senin yorulmana hiç gerek yok… Yanına geldiğinde, ağzın sulanmış taklidi yap yeter. Muzu hemen kaparsın-.
Bu karikatürü yıllar önce bir popüler bilim dergisinde görmüş ve sevmiştim.
Gülünç, ama pek çok çıkarım yapılacak kadar anlamlı da.
Karikatür bize, Pavlov‘dan beri bildiğimiz koşullanarak öğrenmenin değişik bir yüzünü yansıtıyordu:
Önce, Canlıların, sadece hemcinsleri tarafından değil, farklı türden olsalar da birbirini bile, öğrenme amaçlı koşullandırabilecekleri gerçeğini…
Kimin kimi koşullandırdığı gülünç bir şekilde sallantıda bırakılarak gösterilmişti bu.
Sonra, öğrenme ve bilgilenme sürecinde ödüllendirilmenin, diğer canlılarda olduğu gibi, insanda da geçerli olduğunu…
En önemlisi de, ödüllendirilme beklentisiyle elde edilmiş bilginin, başkasına aktarılabilecek kadar kalıcı hale geldiğini…
Üzerinde durmak istediğim, şu ödül verme ya da ödül alma işinin, bilgi ile olan ilintisi.
Önce, birkaç nesnel bilgiye gereksinim var.
Son on yılda, insanın belirli zihinsel aktiviteler içindeyken, beynin bölgelerini inceleyen bir hayli araştırma yapıldı. Bu araştırmalarda, bilgiye erişmeye çalışan, insan beyinde olanı biteni, belgeleyen Fonksiyonel Manyetik Rezonans görüntüleme (fMRI) yöntemi kullanıldı.
Örneğin, merak tarafından aktif hale getirilen sinirsel yolların nerelerde olduğunu belirleme amaçlı bir çalışma düzenlenmiş.
Bu araştırmada önce, deneklerden kendilerinin meraklı bir kişi olup olmadıklarını beyan etmeleri istenmiş. Sonra sorular sorulmuş. Cevabı arama çabası sırasında da beyinlerine fMRI taraması yapılmış.
Bilgiye ulaşma çabasının beyninin bazı bölümlerinde enerjinin arttığ bilinir. Ama bu çalışmada yeni bilgiler eklenmiş.
Meraklıların, bu beyin bölgelerinde ortaya çıkan aktifleşmenin, meraklı olduklarını bayan etmemiş kişilere oranla, daha yüksek olduğu saptanmış..
İlk önemli bulgu bu. Meraklıların ilgili beyin bölgelerinde enerji artar!
Sonra, Deneklere doğru cevaplar gösterilmiş ve beynin öğrenme, hafıza, dil kavrama ve üretimle alakalı bölgelerinde belirli bir enerji yükselişi ortaya çıkığı belgelenmiş.
Bu yükselişin, yanlış cevap vermiş kişilerde, doğru cevabı, gördüklerinde, daha belirgin olduğu görülmüş. Doğru cevap verenlerdeki enerji artışı ise, görece olarak düşük kalmış.
İkinci önemli bulgu bu. Ödüllendirme beklentisi, ilgili beyin bölgelerinde enerji artışını daha da yükseltir.
Merak-Bilgi edinme-Ödül arasındaki bu ilişki, oynayacak filmi bekleyen sinema meraklısının durumuna benzetilebilir.
Gördüğü filmi tekrar görme durumunda olan kişi için, film bir ödül değildir Oysa meraklısı için, ilk kez göreceği filmi bekleme hali, bir ödül beklentisi doğuracaktır. Ödül,filmdir çünkü.
Denekte olan da budur. Bulmaya çalıştığı doğru cevap, denek için bir ödül beklentisi doğurur. Ödül, doğru cevaptır . Denek meraklı, yani bilgi açlığı olduğunu önceden beyan etmiş kişide ise beklenti daha da güçlü olacaktır.
Araştırmada yapılan ise, bu “Ödül beklentisi“nin görüntülenmesidir sadece.
Bu doğrultuda yapılan çalışmalarda çok bir önemli bulgu daha görülmüş: Kişinin meraklıyla orantılı olarak Hafızanın güçlenmesi ve öğrenme potansiyelin artması.
Ayrıca, Deneklerin, başta yanlış tahmin ettikleri soruların doğru cevaplarını öğrendiklerinde, daha güçlü bir hafıza becerisi geliştirdikleri saptanmış… Yanlışın düzeltilerek bilgi elde etmenin bilginin kalıcılığına olan etkisidir bu.
Merak- Öğrenme-Bilgi-Ödül-Hafıza arasındaki bağlantılar artık nesnelleşti. Görüntülünebiliyorlar.
Yukarıdaki bilgiler de, bunların türevi zaten.
Çıkan sonuçlar, değişik yollardan insanların yararına kullanılacaktır kuşkusuz zamanı geldiğinde.
İnsanların bilgi edinme açlığının doyurulmasının, diğer keyif verici eylemlerdeki gibi beyin tarafından haz duygusu ile ödüllendirildiği topluma duyuruldu şimdiden.
Haz duymayla ödüllendirilecekleri beklentisi, insanların bilgilerini artırır mı, bilinmez.
Artırsa, distopyadan ütopyaya geçişin birinci adımı olurdu bu. Sonra da evrim yardımı ile yavaş yavaş utopya kalıcılaşırdı; cennet hayalleri kurmak için zorlanmaya da gerek kalmazdı. Ne iyi!
Ama biz ödüllenme işine diğer uçtan bakarak şu soruları soralım. Ne de olsa henüz distopyadayız, karikatürde kendi distopyaları içinde sıkışmış deneklerin yaptığını, biz de yapabiliriz belki de.
İlk temel Soru: Beynimizde bilgi hazza dönüyor. Peki haz bilgiye döndürülür mü? dür.
Sonra, Nerede? Nasıl? sorusu gelir.
Şu üç soru , ana sorulara verilecek cevabı kolaylaştırır:
Bilginin vereceği, haz ile ödüllendirilmeyi beklerken, kendimizde haz oluşturduğunun bilincine ve deneyimine sahip olduğumuz edimlerimizi, bilgiye erişme amaçlı kullanmamız da, gerçekçi olmaz mıydı ?
Bilgiye ve onun getireceği aydınlığa, erdemlere kapı aralamaz mıydı bu seçim?
Bilginin yolunu açacaksa, dünyanın güzelleşmesine katkıda bulunacaksa, bağnazlığa set çekecekse, güzel olanı derinden duyumsayıp algılama çabamız, çok mu yanlış yöntem olurdu? kendimizi öncelikli olarak ödüllendirmek gibi görülse de!
Cevabı sallantıda bırakmayalım.
Evet, haz aydınlığa, aydınlık da bilgiye dönüşür. DönüştürüImelidir de!
O nedenle derim ki, beynimiz ona gönderdiğimiz bilgiler için bizi haz ile ödüllendiriyorsa, bizlerin de ödülün karşılığını topluma ödeme borcumuz vardır.
Son nesnel bilgilerin bana verdiği ders budur!
NOT Kişinin, kendinde taşıdığı haz duygusunu, başkalarına da haz duyacakları şekilde yansıttığında, bağnazlığın getirdiği çirkinlikten nasıl çıkıldığını bunun da, aydınlığa ve sevgiye nasıl dönüştüğünü, bir Danimarka filmi olan “Babetin şöleni“, çok ama çok güzel anlatıyor. Üstelik bilime falan da hiç girmiyor. Bir yere not edin derim.
Prof. Dr. Orhan Arıoğul
KAYNAKÇA
https://www.aydinlik.com.tr/darwin-in-merak-teorisi-bilim-ve-teknoloji-ekim-2017-1
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19619181/
The wick in the candle of learning: Epistemic curiosity activates reward circuitry and enhances memory
Min Jeon Kang
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4635443/
https://neurosciencenews.com/curiosity-memory-learning-neuroscience-1388/
https://www.nature.com/articles/s41583-018-0078-0
health usnews.com/health
Veri politikasındaki amaçlarla sınırlı ve mevzuata uygun şekilde çerez konumlandırmaktayız. Detaylar için veri politikamızı inceleyebilirsiniz.