Yurdu Gezen Ressamlar

Erken Dönem Cumhuriyet politikası, kırsal kesimin kalkınması üzerine olmuştur. 1938-1943 yılları arasında düzenlenen Yurt Gezileri bu konuda yapılan sanat çalışmalara iyi bir örnek sayılabilir. Yurt Gezileri, köylüyü kentteki “Halkevi”ne çekme girişimi sonuç vermeyince, köylere gitme fikrinden ortaya çıkar. Topluma, resim, heykel gibi plastik sanatları tanıtmak, sevdirmek ve öğretmek amacı ile tek partili dönemde ressamları yurdun dört bir yanına gönderme kararı almıştır. Her yıl 10 ressam, çeşitli illere dağılacak ve bu illerde halkın arasında dolaşarak resimler yapacaktır.

Yurt Gezileri için, sanatçılardan bu işin millî bir görev olarak görmeleri istenir. Gezilerin ardından düzenlenen sergilerde devletin eserleri satın alması ise dönemin sanatçısı için maddi kaynak oluşturulmuştur. II. Dünya Savaşı’nın devam ettiği yıllarda sürdürülen bu geziler, dönemin ekonomik olarak en kötü şartlarında dahi devam etmiştir. Millî Mücadele ruhunu geri getirebilmek için düzenlenen “Mektepten Memlekete Dönüş” ismi verilmiştir.

Yurt Gezilerinde, sanatın kendi potansiyelini yaratmak üzere, halka yabancılaşmayı önlemek amaçlı sanat politikasında kendi kültürüne dönmek hedeflenmiştir. Dönemin sanatçıları bu gezi ve sergilere katılarak doğayı, sosyal yaşamı, olayları çalışmalarına almışlar, Anadolu’nun köy ve kasaba gerçeğini tanıyarak sanat ve yaşam görüşlerini renklendiren hatta değiştiren bir etki içine girmişlerdir.

Ülkemiz savaşa girmese bile, II. Dünya Savaşı’nın yıkıcı mali etkisine daha fazla dayanamaz. Ekonomik kaos ortamı ülkeyi etkiler. Devlet artık yurt gezileri için ödenek ayıramaz duruma gelir. Bu nedenle yurt gezileri 1943 yılında son kez yapılmış olur. 

Erken dönem Cumhuriyet politikası, genelde kırsal kesimin kalkınması üzerine yöneliktir. 1932 yılında Halkevlerinin açılması, 1940 yılında Köy Enstitüleri’nin kurulması ve 1938-1943 yılları arasında düzenlenen Yurt Gezileri bu konuda yapılan çalışmalardır. Yurt Gezileri, köylüyü kentteki “Halkevi”ne çekme girişimi sonuç vermeyince, köylere gitme fikrinden ortaya çıkar. Milli sanat tartışmalarının devletin halka doğru hareketinin bir uzantısıdır Yurt Gezileri. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan sonra gerçekleştirilen devrimler sonucunda, devletin sanat politikası, devlet desteğine ihtiyaç duyan sanatçıya sahip çıkmaktır. Bu sanatçılar halkın sorunlarını anlatacak eserler üretir. Devletin kültür politikası bu yönde belirlenmiştir. Bu kültür politikası belirlenirken, topluma yönelik ve toplumun sorunlarını ön plana çıkaran bir anlayışla sanata destek olacaktır.

1933-1937 yılları arasında düzenlenen İnkılâp Sergileri sonrasında dönemin hükümeti tarafından “Yurt Gezileri” projesi fikri ortaya çıkar. Halka resim, heykel gibi plastik sanatları tanıtmak, sevdirmek ve öğretmek amacı ile tek partili dönemde ressamları yurdun dört bir yanına gönderme kararı almıştır. Her yıl 10 ressam, çeşitli illere dağılacak ve bu illerde halkın arasında dolaşarak resimler yapacaktır.

Devlet yurt gezileri fikrini oluştururken, Cumhuriyetin ilanı ile birlikte değişen kültür ve sanat ortamını ele almış, bu gezilerde dünyadaki benzer örnekleri araştırılmış, uygulamanın nasıl yapılacağı hakkında karar verilmiştir. Yurt gezilerine katılacak sanatçıların belirlenmesi konusunda ise yetki, tek partili dönemin hükümeti tarafından Güzel Sanatlar Akademisi’ne verilir. Bu yüzden belirlenecek olan sanatçılar arasında, akademik unvanlı olmak veya akademi tahsili yapmış olma şartı vardır. Bu geziler Ağustos ayı içerisinde başlayıp, Eylül ayının sonunda bitecektir.

Dönüşte ressamların eserleri, seçici kurulun kararına göre değerlendirilecektir. 1938 yılında Edirne, Bursa, Konya, Antalya, İzmir, Gaziantep, Malatya, Trabzon, Rize, Erzurum’a gidilir. Gidilmesi planlanan illerde çalışabilecekleri ortam ve barınma ihtiyaçları Halkevleri tarafından karşılanacaktır. Her sanatçı en az on eser yapmak zorundadır. İlk gezilerde kalma süreleri on adet resim yapmaya yeterli olmadığı için, daha sonraki gezilerde ağustos ve eylül ayı olarak belirlenir. 1938-1943 yıllarında düzenlenen bu yurt gezilerinde, kesin kayıt tutulmadığı için 50 ile 63 arası ressamın gittiği tahmin edilmektedir.

Yurdu gezen ressamların eserlerinin sayıları, her kaynakta farklı gösterilmekle beraber tahmin edilen yaklaşık 700 eser vardır. Ancak günümüzde bu eserlerin birçoğunun akıbeti hakkında bilgi sahibi değiliz. II. Dünya savaşının yaşandığı dönemin Türkiye’sini anlatan birer belge niteliği taşırlar ..

Yurt Gezilerinde, sanatın kendi potansiyelini yaratmak üzere yurt dışına açılımı bir tarafa bırakıp, halka yabancılaşmayı da önlemek amacıyla sanat politikasında kendi kültürüne dönmeyi hedeflenmiştir. Dönemin sanatçıları bu gezi ve sergilere katılarak doğayı, sosyal yaşamı, olayları çalışmalarına almışlar ve Anadolu’nun köy ve kasaba gerçeğini tanıyarak sanat ve yaşam görüşlerini renklendiren hatta değiştiren bir etki içine girmişlerdir. Çok Partili hayata geçerken hızını azaltan yurt gezileri 1943’de, 6. Yurt gezisi tamamlanarak yurt gezileri sonlandırılır.

Geziye katılan sanatçıların yol masrafları hükümet tarafından karşılanacak ve ayrıca zorunlu ihtiyaçları olarak her bir sanatçıya 300’er liralık ödeme yapılacaktır. Gezi sonrası sanatçıların eserleri Ankara Devlet Resim ve Heykel Müzesi’nde toplanacak ve her yılın 29 Ekim Cumhuriyet bayramına denk gelen gününde sergi açılacaktır. Bu açılan sergilerde yurdu gezen ressamların eserleri arasında yarışma düzenlenecek ve ilk üçe giren eserlerin sahiplerine para ödülü verilecektir. Ayrıca beğenilen eserlerde devlet kurumları tarafından satın alınacak ve devlet dairelerine asılacaktır.

Devletin o dönemde hayata geçirmeye çalıştığı bu sanat politikası ile yurt gezileri hakkında o dönemde yayınlanan yurt genelindeki bütün yayın organları aracılığı ile halka bu gezileri duyurmaya çalışılır. 1944 yılında gerçekleştirilen son yurt gezisi ile birlikte toplam 6 yurt gezisinde üretilen 675 resim Ankara Sergievi salonlarında düzenlenen bir sergi ile halka sunulur. Bu arada dönemin sanat dünyasında bu gezilerle ilgili olumlu ve olumsuz birçok eleştiriler gündeme gelmiştir8.

Refik Epikman, bir yazısında ise yurt gezilerinden şöyle bahseder; “…bu seyahatler her sene tekrarlanmak üzere planlanmış, sanatçıları hayal çevresinden alıp, doğaya çeşitli hayat şartları içerisine ulaştırmıştır. Dolaysıyla halka resim sanatını sevdirmiş, sanatçıya ise memleketi tanıtmıştır”. 

1938-1943 tarihlerinde düzenlenen yurt gezileri Türk resim sanatı tarihi açısından önemli bir etkendir. İstanbul dışına çıkan sanatçı Anadolu’yu tanıma imkânı bulurken, Anadolu insanı da bu vesile ile resim sanatını tanımış ve benimsemiştir.

Resim sanatına karşı olumsuz düşünceler kırılır. Anadolu halkı, ressamların çalışmalarını yakından birebir görmüş, bazen ressama fikir vermiştir. Yurt gezileri ile amaçlanan milli duygularında arttırılması sağlanmıştır. Sezer Tansuğ, Yurt Gezilerini, kendilerini lüzumsuz hisseden dönemin sanatçıları için, bir işe yarama fırsatı olduğunu vurgulamaktadır10 (Tablo: Yurt Gezileri Programına Katılan Ressamların Görevlendirildikleri İl ve Yıl Dökümü) 

Sonuç olarak, geçmişte yapılan sadece İstanbul’un çeşitli manzaraları yerine, millî mücadele kahramanlarının resimleri, Anadolu’nun dağıyla, yoluyla, köylüsüyle, her yönüyle tasvir ediliyor ve bu resimlerle o güne kadar olan boşluk dolduruluyordu11.

Nafi Atıf Kansu tarafından düzenlenen yurt gezisi programları ile sanatçı ilk defa olarak ısmarlama bir işle görevlendirilir. Sanatçılardan bu işin millî vazife olarak görmeleri istenir. Gezilerin ardından düzenlenen sergilerde devletin eserleri satın alması ile sanatçıya önemli kaynak oluşur. II. Dünya Savaşı’nın devam ettiği yıllarda ise ülke dışarıya iyice kapanır. Ancak bu şartlarda dahi yurt gezileri devam etmiştir.

Sanatçılar düzenlenen bu etkinliğe “Mektepten Memlekete Dönüş” ismini vermiştir12.

1. Dünya Savaşı yıkıcı etkisine ülkemiz daha fazla dayanamaz. Ekonomik kaos ortamı ülkeyi etkiler. Devlet artık yurt gezileri için ödenek ayıramaz, üstelik siyasi ortamın değişmeye başlaması yüzünden yurt gezileri sonlandırılır. 1945 sonrası çok partili hayata geçiş ile birlikte yurt gezileri son bulur. Daha sonraki yıllarda yurt gezilerinde yapılan tabloların korunması ve saklanması konusunda ciddi çalışmalar yapılmamıştır. Bu yüzden günümüzde dahi eserlerin çoğunun nerde olduğu dahi bilinmemektedir13.

Dr. Candaş KESKİN 

Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Arkeolog ve

Sanat Tarihçisi.

Kaynakça

PEHLİVANOĞLU, Burcu; “Cumhuriyet İdeolojisi ve Yurt Gezileri”, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Edebiyat Dergisi, İstanbul, S. 6, s.157. 2006.

TANSUĞ, Sezer; Çağdaş Türk Sanatı, 2. baskı, Remzi Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1991.

BERK, Nurullah; ÖZSEZGİN, Kaya; Cumhuriyet Dönemi Türk Resmi, Ankara, İş Bankası Kültür Yayınları, 3. baskı, 1983.

BUGAY, Başak; 1923’Ten GünümüzeSosyo-politik Durumun Türk Resim Sanatına Yansımaları, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Resim Anasanat Dalı, Resim Programı Yüksek Lisans Tezi, s.60, İstanbul, 2006.

ERBAY, Mutlu; “Osmanlı Sarayı ve Sanat Politikası”, Sanat Çevresi Dergisi, Sayı 284, Haziran 2002, s.29.

KATRANCI, Başak; “Yurt Gezilerinin Kültür ve Sanat Ortamına Yansıması (1938- 1943)”., İzmir, 2006.

AKAY, Ali; “Devlet Himayesinden Serbestleşmeye Plastik Sanatlar”

 http://www.sanalmuze.org/paneller/Mtskm/34dhs.htm

GÖREN, Ahmet Kamil; 50. Yılında Akbank Resim Koleksiyonu, İstanbul, Akbank Kültür ve Sanat Müdürlüğü Yayınları, 1998.

EPİKMAN, Refik; “Türk Ressamlarının Yurt Gezisi”, Ankara, Ülkü Dergisi, C.13, s.67. 1940.